مسجد جامع کبود ایروان

به نوشته یکی از مورخان مشهور ارمنی مسجد جامع کبود ایروان همچون فیروزه­ ای در قلب شهر ایروان می درخشد و دلهای مومنین موحد را به خود جلب می نماید . این مسجد توسط حسینعلی خان ایروانی والی ایروان حدود سال 1179 هجری قمری ، مطابق با سال های 65 - 1764 بنا شده و بزرگترین مسجد شهر محسوب می شده است . علت نامگذاری آن را برخی شباهت ساختمان و ظاهر بنا به مسجد کبود تبریز و برخی دیگر کاشی های مینایی آبی رنگ آن  می دانند .

مسجد کبود تنها یادگار معماری باقی مانده از قرن هجدهم میلادی ( سده دوازدهم هجری قمری ) ایران در ارمنستان می باشد و مجموعه ای زیبا و آکنده از هنر آن دوران شمار می رود که در مهمترین خیابان شهر ( ماشتوتس ) قرار گرفته است که همچنان و به مرور بر اهمیت و ارزش مادی و معنوی آن افزوده می شود .

شایان ذکر است در موزه « ماتناداران » که از مراکز مهم علمی – تحقیقاتی ارمنستان بوده و حاوی مخزن کتب دستنویس می باشد ، صفحاتی چند در مورد مسجد کبود وجود دارد که مبین قدمت و اهمیت آن است . همچنین کتب تاریخی مصور ایروان حاوی تصاویر متعددی از مسجد مذکور و سایر مساجد این شهر می باشند که بیانگر همزیستی مسالمت آمیز ارامنه و مسلمانان و جاری بودن شور و نشاط فرهنگی و دینی در بین آنها است . بر اساس مدارک موجود در موزه ها و اسناد ملی ارمنستان ، طی قرون متمادی در شهر ایروان حدود 7 الی 8 مسجد و تعداد دیگری نیز بناهای اسلامی و مذهبی  توسط مسلمانان احداث  شده است که اکثر آنها به دلیل شرایط ناشی از تغییر و تحولات سیاسی و نظام هــــای حاکم مورد بی توجهی و یا تخریب کامل قرار گرفته اند .

جرج بورنوتیان مورخ ارمنی , دوران والی گری حسینعلی خان را بین سالهای 1762 - 1783 ذکر کرده است . بر اساس نوشته ولادیمیر اربیتونیان از مورخان روسی ساخت این مسجد در سال 1760 آغاز و در دوره حسینعلی خان بین سالهای 1764 تا 1768 تکمیل شده است .  مسجد کبود درمجاورت میدان اصلی بازار ، حمامهای عمومی و کاروانسرای گرجیها قرار داشته و در مجموع مرکز اصلی شهر تلقی میشده است ( کتیبه های موجود درمسجد جامع نیز این ادعا را تایید می کند ) .

در مسجد سه محراب وجود دارد که بیانگر حضور پیروان مذاهب مختلف در شهر و نیایش مسالمت آمیز آنها بر اساس آئین خود دارد . کتیبه های سنگی مسجد از اصفهان آورده شده و به زیبایی بر روی آنان خطاطی شده است .  شیوه معماری مسجد صفوی – قاجاری  است . در کتاب گلشن مراد تالیف ابوالحسن غفاری کاشانی که به نوعی به اوضاع و احوال روزگار کریم خان زند پرداخته است ، به نسب قاجاریه اشاراتی داشته می نویسد که این طایفه در اوایل دولت صفویه در گنجه و ایروان می زیسته اند . در همین کتاب در خصوص وقایع سال 1175 هجری قمری از حسینعلی خان به عنوان بیگلر بیگی ( امیر امیران ) شهر ایروان نامبرده شده است که همان بانی مسجد جامع می باشد که آنرا با هزینه شش هزارتومان تاسیس نموده است . عکسها و تصاویر گرد آوری شده از موزه تــاریخ شهــر ایروان و اداره آرشیو ارمنستان نشان می دهد که مسجد جامع ایروان تا سال 1330 هجری  قمری همچنان فعال بوده و در آن طلاب به فراگیری علوم دینی و مسلمانان بـه انجام امور مذهبی مشغول بوده اند . این مسجد در فاصله سالهای 1907 تا 1910 میلادی برابر با 1325 تا 1328 هجری قمری بازسازی شده و برخی بخشهای آن تعمیر گردیده است لیکن بــا حاکم شدن نظام کمونیستی و رویکرد دین ستیزانه آن ، مسجد مذکور نیز مورد بی مهری واقع شده و در نتیجه برخی از بخشهای آن  به مرور زمان تخریب گردیده اند . این عامل در کنار سیاست های جدید دولتهای کمونیستی شوروی در خصوص اجرای طرح های عمرانی و شهری همچون طرح جامع شهر ایروان و احداث خیابان های جدید مخصوصاً در کنار ضلع شمال غربی مسجد ( که در حال حـاضــر ورودی اصلی آن مـی باشد ) موجب تخریب کامل قسمتی از مسجد شده است بطوریکه تنها راه ورودی از بین رفته و تبدیل به دهلیز تنگ و باریکی گردیده است . قابل ذکر است طی سال های 40 - 1921 میلادی و در اوج مبارزات ضد مذهبی حکومت شوروی سابق ، بسیاری از کلیساها ، مساجد و بناهای مذهبی و تاریخی تخریب شدند و به جای آنان بناهایی از قبیل تئاتر ، سینما و ... ساخته شد لیکن خوشبختانه مسجد کبود ایروان با تدابیر مقامات هنردوست و دوراندیش از گزند تخریب های بی رویه مصون ماند و آنها توانستند با تبدیل حجره های همجوار مسجد به موزه آنان را از گزند آسیب در امان نگه دارند و بدین نحو که طی سال 1930 میلادی همزمان با صدور حکم تخریب مسجد با تلاش فراوان روشنفکران ، شعرا و نویسندگان شهیر ارمنی مانند : یقیشه چارِنتس ، گِقام ساریان و دیگران جهت جلوگیری از اجرای حکم پیشنهاد ایجاد « موزه تاریخ ایروان » در محل مسجد را ارائه نمودند که خوشبختانه مورد قبول واقع شد و بدین ترتیب از تخریب و نابودی مسجد جلوگیری به عمل آمد .

 با تبدیل مسجد به موزه تاریخ ایروان ، بخش هایی در شبستان های متعدد مسجد دایر شد و نمونه هایی نفیس از اموال مسجد ،  مسکوکات ، قالی های گوناگون ، آثار هنری ایران ، نسخه های خطی مزین به تذهیب و مینیاتور به معرض نمایش گذاشته شد  و طی سال ها کارکنان و خدمتگزاران موزه در پاسداری آثار تاریخی و نگهبانی از این مفاخر کوشیدند .

مشخصات ساختمان مسجد کبود ایروان

مسجد کبود ایروان از نمونه های با ارزش مساجد چهار ایوانی است به ابعاد 5/66  97 متر و طبق کتیبه های موجود مسجد جامع بوده و در عین حال به عنوان مدرسه نیز از آن استفاده می گردیده است . مسجد دارای 28 حجره می باشد که در هر طرف حیاط مسجد 14 حجره واقع شده است .

شبستان و صحن اصلی مسجد با ابعاد 54 در 18 متر با گنبد بزرگ و متناسب آن که دارای کاشی های بسیار زیبا به رنگ فیروزه ای است که در محور طولی و در ضلع جنوبی محوطه قرار گرفته و حاوی پنجره های مشبک و شیشه های رنگین می باشد . درِ ورودی مجلل شامل سردر زیبا می باشد که با کاشی کاری های مُعرّق و نقوش اسلیمی تزیین گردیده است . در دو طرف گنبد خانه ( شبستان اصلی ) شبستان های شرقی و غربی قرار گرفته اند که آن ها نیز دارای محراب های مرمرین می باشند . هر سه محراب در اصفهان  ساخته شده و سپس به ایروان منتقل گردیده و در مسجد کبود نصب شده اند که حاوی آیاتی از قرآن مجید می باشند .

بررسی دقیق عکسهای به یادگار مانده از 1877م/1294ق حاکی می باشد که هر دو جبهۀ ایوان دارای کتیبه بوده است . کتیبۀ ایوان جنوبی ، که امکان قرائت آن از روی عکس وجود دارد ، شامل تمام سورۀ الدهر است که دور تا دور بخش مرکزی نما را پوشش می دهد اگرچه انتهای آن قابل خواندن نیست اما در پایان کتیبه نام حسینعلی خان قاجار و سنۀ 1179 قابل رؤیت است . کتیبه به خط ثلث نوشته شده و از کاشی هفترنگ می باشد . پیچی کاشیکاری شده برخاسته از گلدان ظریف دور دهانۀ ورودی ایوان به شبستان زیر گنبد را فراگرفته است . پیشانی ایوان در زیر بخش افقی کتیبه ترکیبی از قوسهای کلیل همراه با کادربندی می باشد . دو جرز دو طرف ایوان را دو طاقنمای کم عمق آجری زینت بخشیده است .

کتیبۀ ایوان شمالی در سراسر لبۀ فوقانی و پیشانی قرار گرفته که آن هم از کاشی هفترنگ و خط ثلث بوده اما امکان خواندن خطوط آن نیست . کتیبه مذکور هنگام زلزله  از بین رفته است .

گنبد عظیم مسجد , گنبدی آجری با رنگ کبود آسمانیست که عظمتی خیره کننده و سر شار از شادابی به مسجد داده است و القا کننده احاطه آسمان آبی بر زمین خاکی می باشد . در قسمت انتهایی گنبد دوازده پنجره کوچک تعبیه شده که در نور گیری بنا و تلطیف هوا نقش موثر دارد .  وجود دوازده پنجره نیز  یادآور تاثیر امامان شیعه در زندگی مردم این ناحیه است .

در شمالی ترین نقطه این محور طولی شمالی – جنوبی حسینیه وجود داشته است که چندین دهه قبل در اثر زلزله فرو ریخته و اکنون از عکس های قدیمی می توان به نوع بنا و چگونگی کاشی کاری های آن پی برد .  حسینیه مسجد کبود ایروان در سال 1990 به طور کامل تعمیر گردیده و بخشی از دیوار قدیمی باقی مانده از زلزله نیز در آن بنا ترمیم شده که نشان از قدمت بنا می دهد . ابعاد آن نمازخانه 9 در 66 متر است .

این مجتمع دارای چند در ورودی بوده که اکنون سه در آن باقی مانده است . در اصلی در ضلع جنوب شرقی مسجد قرار دارد که پس از عبور از یک راهرو نسبتاً طولانی با سقف طاق ضربی وارد محوطه مسجد می شود .  این در که هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می گیرد بسیار مجلل بوده است و اکنون نیز به زیبایی تعمیر شده است . این در مستقیماً به میدان و بازار قدیمی شهر باز می شده است .  مناره سر به فلک کشیده مسجد با آجرهای لعابی و پایه سنگی در همین قسمت قرار دارد .

ساختار گنبد

گنبد مسجد جامع ایروان آجری و دوپوسته است . آهیانه ( پوستۀ زیرین ) و گنبد ( پوستۀ رویی ) با فاصلهای برابر 325سانتیمتر از یکدیگر قرار دارند . گنبد به شیوۀ سروی و متناسب با شرایط اقلیمی سرد و برفی ایروان ، به صورت تیز و تند ساخته شده است . هیچگونه ارتباط سازهای بین دو پوسته وجود ندارد و پوسته ها به صورت مستقل عمل میکنند و مانند سایر گنبدهای مشابه دو پوش از طریق تیغه های آجری شعاعی ( خشخاشیها ) به یکدیگر تکیه ندارند و فاقد کشهای چوبی اند . تنها ارتباط شبه سازهای بین دو پوسته در محل نوکها وجود دارد که عبارت است از ستونی چوبی که به نظر نمیرسد نقش سازه ای داشته باشد و احتمالاً با طوق روی گنبد مرتبط است .

آمود یا روکش پوشش بیرونی را کاشیهای نرۀ ریشه دار ( به قطر بیست سانتیمتر ) میپوشاند که نقش سازهای به آن میدهد و کمک پوشش رویین محسوب میشود که ضخامت آن یک آجر است ( 25سانتیمتر ) .

ساقۀ گنبد ، که دوازده نورگیر در آن تعبیه شده ، استوانه ای است به ضخامت هشتاد سانتیمتر با ترکیب سنگ و آجر . سنگ پاکتراش ضخیمی ، که همزمان با آجر چیده شده ، نمای ساقه را میسازد .

 در  رنگبندی  گنبد  تلاش شده تا از رنگ طلایی در کنــار رنگ آبــی آسمانـی ( کبود ) استفاده شود . تأکید در ترکیب این دو رنگ ، که به فضا شادابی و نشاط میبخشد ، چه در نمای پیشطاق و چه در گنبد ( کاشیهــای هفت رنگ و ترنجهای یاعلی ) دیده میشود . این ترکیب در بازسازی سال 1390  و تجدید پوشش کاشیکاری گنبــد نیــز محفوظ مانــده است . 

گنبدهای شبستانهای شرقی و غربی گنبدخانه

سازۀ گنبدهــای شبستانهــای شرقی و غربی به شکل گنبدهای دو پوش پیوسته ساخته شده و ساقۀ گنبدها از سنگ پاکتراش و به ارتفاع 65 سانتیمتر از سطح بام است . این ارتفاع با توجه به شیب بندی بام برای دفع آب باران تفاوت دارد و در جوار بدنۀ گنبدخانه به حداقل میرسد و نظر به فاصلۀ بسیار محدود گنبد بزرگ با گنبدهای شرقی و غربی بام در این بخش به صورت آب رو در میآید . ساقۀ سنگی در واقع پوسته ای سنگی است که ساقۀ کوتاه آجری گنبدها را محافظت میکند. شکل تمام شدۀ گنبد ( با نظر به گنبد نسبتاً سالم شرقی ) شروعی تند ( شیبی نزدیک به 30 درصد ) و رأس افتاده دارد . به بیان دیگر ، برفگیر است و بر خلاف گنبد اصلی خوابیده بوده و فرسایش آنان را موجب شده است .

درهای دیگری نیز در دو طرف محور عرضی در ضلع های شرقی و غربی محوطه وجود داشته که در حال حاضر مسدود شده اند و اکنون بیشترین تردد از در جدیدی که در تقاطع خیابان ماشتوتس و گوشه ضلع شمال شرقی غربی مسجد ایجاد شده ، انجام می شود . حیاط مسجد سنگفرش است که در وسط آن حوض سنگی مستطیل شکلی وجود دارد و با درخت های کهنسال احاطه شده است . در چهار سوی صحن و حیاط چهار باغچه احداث شده است . فضای  بیرونی  بخش جنوبی و غرب مسجد نیز  به زیبایی درختکاری شده و فضای سبز مناسبی را برای همسایه های مسجد فراهم آورده است .

    فضای داخلی مسجد کبود با دورچین حجره های متعدد نشان از اهمیت علم و دانش در اسلام و همخوانی نیایش و دانش دارد. صحن مسجد که تناسب بسیار زیبایی با شبستانها دارد با انبوهی از درختان کهنسال و فضای سبزش اولین چیزیست که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند و حوض  بزرگ مرکزی این زیبایی را دو چندان می کند .

    حجره ها نیز با توجه به اسم با مسمای مسجد-مدرسه , هم اکنون محل آموزش زبانهای مختلف و خدمات رفاهی - اجتماعی به عموم است این حجره ها بصورت زنجیره ای در دو طرف شرقی و غربی مسجد با ارتفاع نیم متر بالاتر از صحن قرار دارند که ایوان ها این حس را به ذهن متبادر می کنند که محلی برای نشیمن مراجعین و نمازگزاران بوده است تا خستگی کار روزانه را از تن بدر کنند .

    تنها مناره موجود  مسجد در شرق بنا قرار داردکه ارتفاع آن بیست وچهار متر است . انحراف هفت درجه ای بنا  ذهن هر بیننده را به خطر فروپاشی آن  جلب می کند اما این مناره  بسیار مستحکم بوده و درجه انحراف آن  بر اساس آخرین بررسی از سوی معماران و مهندسین در سال 2011 تغییر نکرده است .

روند بازسازی ، احیا و نگهداری مسجد

          پــس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام اســتقلال  و تــاســیس جــــمهوری در ایـــن  کشور در ســال 1991 ، جمهوری اسلامی ایران جزو اولین کشورهایی بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت و پس از  آن با آغاز توسعه و تعمیق پیوندهای سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی میان دو کشور قراردادی نیز در مورد مرمت و بازسازی مسجد کبود و واگذاری آن به  سفارت ج.ا.ا. جهت  بهره برداری فرهنگی  در تاریخ 13 اکتبر 1995 مصادف با 21  مهر 1374 بین دو کشور به امضاء رسید .

در تاریخ 16 بهمن 1370 ( 15 فوریه 1992 ) فی ما بین مدیریت صنایع بنیاد جانبازان و مستضعفان انقلاب اسلامی ایران و رئیس کمیته اجرایی شورای شهر ایروان موافقتنامه ای امضا شد که بر مبنای آن بازسازی و ترمیم مسجد مذکور به ایران اسلامی سپرده شد . از آنجا که این مسجد مهمترین نماد و مظهر دوستی و استحکام روابط فرهنگی رو به گسترش بین مردم ارمنستان و ایران می باشد لذا در همین راستا هیاتهای کارشناسی در چند نوبت همراه با معماران برجسته کشورمان به ارمنستان سفر نموده و به باز سازی مسجد پرداخته اند . مسجد در دو مرحله طی سالهای 1994 و 2010 با کوشش فراوان مورد باز سازی و تعمیر کلی واقع شده است . شایان ذکر است مسئولیت اجرایی عملیات بازسازی به بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی و وظیفه نظارت ، تحقیق و تهیه طرح بازسازی و مرمت آن به کارشناسان سازمان میراث فرهنگی واگذار شده و عملیات بازسازی آن از تاریخ 26 مرداد 1375 آغاز گردیده است . در تابستان  1378 همزمان با شروع کار رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایروان مسئولیت نظارت و نگهداری مسجد طی هماهنگی که بین روسای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی وقت بوجود آمد به رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ایروان واگذار گردید . در سال 1388 با توجه به نفوذ آب به سقف و دیوارها  و از بین رفتن لعاب گنبد اصلی . سفیر جمهوری اسلامی  با مسئولین میراث فرهنگی ایران تماس گرفته و یک هیات به سرپرستی مهندس سعیدی کیا به ایروان سفر  نمود که پس از بررسیهای کارشناسی لازم نسبت به تعمیر آن اقدام صورت گرفت. در مرحله دوم نیز سقف تمام حجره ها شیروانی شده و روکش گنبد اصلی به طور کامل تغییر کرد . همچنین داخل مسجد نیز رنگ  شده و درها و پنجره ها تعمیر و رنگ  آمیزی شد. دوره دوم بازسازی نیز  بیش از یکسال طول کشیده و نهایتا در سال 1390 کامل گردید . گفتنی است که مسئولین میراث فرهنگی ایران با جدیت تمام سعی در حفظ  هویت  واقعی مسجد داشته و تعمیرات را بر اساس طرح  و نقشه اولیه  انجام داده اند .

اشخاص و سازمانهای ناظر و مجری طرحهای تعمیراتی مسجد جامع کبود

عبدالرحمان وهاب زاده به منزلۀ نمایندۀ سازمان میراث فرهنگی و دکتر عبدالجبل عاملی با سفرهای مکرر خود به ارمنستان در امور اجرایی و مطالعاتی نقشی عمده داشته اند . جناب آقای سقائیان سفیر جمهوی اسلامی ایران در ارمنستان طی سالهای 88 تا 1390 با نظارت بر اجرای طرحهای تعمیراتی و تهیۀ مدارک و مستندات مربوط به مسجد جامع ایروان از قبیل عکسهای تاریخی و نقشه های مهندسی بر حسن اجرای کار نظارت کامل داشته اند . آقای نعلبندیان ، کارشناس مرمت ادارۀ کل حفاظت بناهای تاریخی ارمنستان و عضو هیئت علمی دانشگاه ایروان ، کمک مؤثری در تعمیر بنا نموده و بعنوان مهندس ناظر مقیم در ایروان همراه با آقای تنباکوچی ، نمایندۀ بنیاد مستضعفان و مجری طرح ، همکاری مؤثر داشته اند . شایان ذکر است تعمیرات مسجد جامع ایروان و مطالعه در خصوص این بنا ، که کار عمدۀ آن تا کنون به پایان یافته ، سرآغاز همکاری و تشریک مساعی بی نظیر بین مسؤلان ایرانی و ارمنی بوده که بنیاد مستضعفان نقش مهم و اساسی را در این زمینه، به علت تقبل و تامین هزینه های مترتب آن برعهده داشته و این مهم از تاریخ 25مرداد 1375 تا 30 مرداد 1390 در دو مرحله در ایروان جامۀ عمل پوشیده است .

جناب آقای مهندس سعیدی کیا با درایتی قابل تحسین همواره پشتیبان این طرح بوده ا ند و مسؤلان ارمنی نیز از جمله معاون فرهنگی رئیس جمهوری ، آقای هراند باکراتیان و معاون اول وزارت امور خارجه ، آقای آرا کیراگزیان ، شهردار ایروان، آقای واماک خاچاطوریان ، با علاقه ای خاص و پشتیبانی معنوی از این اقدام فرهنگی حمایت کرده اند .

فعالیت های فرهنگی در مسجد جامع ایروان

 مسجد کبود  ایروان شامل مجموعه ای  از برنامه های دینی ، فرهنگی  و آموزشی است .  از جــملـــه فعـالیت های فرهنگی انجام شده در مسجد مــی توان از برگزاری مراسم  مختلف مذهبی ، تاسیس کتابخانه ، کلاس های زبان فارسی و نمایشگاه دائمی عکس و مرکز اطلاع رسانی مسجد جامع ایروان نام برد .

قابل ذکر است با پیشنهاد و پیگیری جمهوری اسلامی ایران ، دولت ارمنستان اقدام به ثبت این اثر تاریخی و مذهبی نزد سازمان جهانی یونسکو نموده که مراحل اجرای آن در دست اقدام می باشد .