قره کلیسا از بناهای مذهبی متعلق به ارامنه است که در جنوب ماکو و 20 کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام قرار دارد . در جنوب شهر ماکو در 15 کیلومتری شمال شرقی سیه چشمه و 7 کیلومتری شمال راه سیه چشمه به قره ضیاءالدین کلیسای تاتووس قرار دارد . به سبب دفن تاتووس یکی از حواریون حضرت عیسی مسیح در این کلیس ، کلیسای تاتووس نزد ارمنیان بسیار مقدس و محترم است .
کلیسای تاتووس یکی از معتبرترین و پر نقش و نگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است که شهرت جهانی دارد . سراسر دیوارهای جنوبی و شمالی و همچنین برج ناقوس کلیسا دارای حجاری‌های منحصر به فرد است ، ظرافت ، تناسب ، زیبایی ، و نمادهای به کاربرده شده در نقش برجسته‌های این کلیسا ، در نوع خود در جهان مسیحیت بی‌نظیر است .
حجاران هنرمندی که با توشه‌ای سرشار از هنر ، تجربه و مهارت ، نقش‌برجسته‌های این اثر مذهبی و هنری را به وجود آورده‌اند ، دارای چنان ذوق و قریحه بودند که توانستند چنین نقش برجسته‌هایی از خود به یادگار بگذارند و آن را در شمار گنجینه هنر حجاری ایران زمین درآورند و زائران کلیسا را به تحسین وا دارند .
هر سال در فصل تابستان در ماه ژوئیه ارمنیان ایران و برخی از سفیران مسیحی کشورهای خارجی در ایران به زیارت کلیسای تاتووس می‌آیند و در مراسم خاص مذهبی شرکت می‌کنند . در سال 1386 روز 30 تیرماه برابر با 21 ژوئیه روز زیارت کلیسای تاتووس نامگذاری شد . کلیسای تاتووس در سده هفتم میلادی ساخته شده است . قسمت شرقی کلیسا که با سنگ سیاه ساخته شده بخش کهن کلیسا است .
دولت قاجار خصوصاً عباس میرزا نایب السلطنه در نظر داشتند که محل مرجع تقلید ارمنیان جهان که در اجمیادزین ( نزدیک ایروان ) بود را به کلیسای تاتووس منتقل و این مرکز را از زیر نفوذ روسیه تزاری و دولت عثمانی خارج سازند و تصمیم گرفته شد که با افزودن مجموعه بنایی به کلیسای کهن ، کلیسای تاتووس را وسعت داده و آن را شبیه کلیسای اجمیادزین سازند .
با حمایت مادی و معنوی عباس میرزا ، معماران و حجاران به تلاش پرداختند و در ادامه کلیسای کهن در ضلع غربی آن تالاری دیگر که مکمل کلیسای کهن بود ساختند . بنای جدیدالاحداث بزرگتر از بنای کهن کلیسا ولی با همان سبک ساخته شد . دیوارهای خارجی بنای جدید با نقش و نگارهای برجسته ، روحانیون ، قدیسان دین مسیح و گل و بته تزئین شده است .
مورخان و پژوهشگران به سبب اینکه قسمت خاوری این کلیسا با سنگ سیاه ساخته سده ، به آن قره کلیسا یعنی کلیسای سیاه می‌گویند . تاریخ دقیق بنار کلیسای تاتووس مقدس معلوم نیست ، پس از کشته شده تاتووس او را در این مکان دفن کردند . به احتمال زیاد این کلیسا در سده ششم میلادی ساخته شده است .
در طول تاریخ ، بارها دچار زلزله ، غارت و انهدام شده است . حمله چنگیز مغول و جانشینانش ، یورش تیمورلنگ و اعقاب او ، حمله سپاهیان عثمانی و جنگ های داخلی در آذربایجان همیشه مانعی برای مرمت کلیسای تاتووس بوده است .
در سال 1230 میلادی هنگام حمله چنگیز ، قسمت بزرگی از این کلیسا ویران شد . یک بار نیز در زلزله‌ای که در سال 1319 میلادی روی داد ، ویران شد . کلیسای تاتووس یا قره کلیسا دارای ویژگی خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از باارزش‌ترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود . این بنا از اشتهار جهانی برخوردار بوده و بسیاری از ارامنه داخل و خارج کشور برای انجام مراسم مذهبی به این کلیسا می‌آیند .
تادئوس یا طاطائوس ( طاطاوس ) یکی از حواریون مسیح است که در سال 40 میلادی به ارمنستان آمد و به تبلیغ مسیحیت پرداخت . گروه زیادی به آئین مسیح روی آوردند که از آن جمله ساناتروک پادشاه ارمنستان و دخترش ساندخت بود . ولی سلطان کمی بعد پشیمان شد و به مخالفت با آئین جدید پرداخت و دستور داد تا تادئوس ، ساندخت ( دخترش ) و گروهی دیگر که به مسیحیت گرویده بودند را به قتل برسانند .
در سال 302 میلادی ، زمان پادشاهی تیرداد از پادشاهان ارمنستان ، مسیحیت در این کشور دین رسمی و همگانی شد . مسیحیان ارمنی که خاطره شهادت تادئوس و ساندخت را نسل به نسل حفظ کرده بودند در محل فرار آنان ، کلیساهایی بنا کردند که قره کلیسا یکی از آنهاست .
بنا بر عقیده ارامنه ، کلیسای طاطائوس اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و حواریون مسیح در دنیا ساخته شده است و چون از نظر مذهبی ، شهادت را بزرگترین سعادت برای بشر می‌دانند ، هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادی مقدس و پیروان مسیحی او است در قره کلیسا مراسم خاصی بر پا می‌کنند .
در 2 کیلومتری شمال غرب کلیسا ، بر بلندایی ، نمازخانه‌ای وجود دارد که طبق گفته‌ها محل شهادت ساندوخت است . کلیسای طاطائوس مقدس به شماره 405 به تاریخ 11/11/1334 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
سازمان میراث فرهنگی کشور در سال 1383 اسناد و مدارک کلیساهای : طاطائوس مقدس ، استپانوس مقدس و 3 کلیسای مریم مقدس ، گوداک مقدس و چوپان واقع در حریم کلیسای استپانوس و کلیسای مریم مقدس یا دزور دزور را شامل تاریخچه کلیساها ، عکس‌های قدیم و جدید آنها ، طرح‌های مدیریتی تنظیم شده توسط استان‌های آذربایجان شرقی و غربی ، طرح‌های ساماندهی ، مرمتی ، امکانات گردشگری و ... را برای ثبت در فهرست میراث جهانی به سازمان یونسکو ارسال کرد.
در سال 1384 به خاطر وجود نواقص در پرونده کلیسای تاتووس ، ثبت این کلیسا در فهرست میراث جهانی پذیرفته نشد . با رفع کاستی‌ها ، در سال 1385 مجدداً پرونده کلیساها مورد بررسی سازمان یونسکو قرار گرفت اما به سبب وجود نقص فنی از سوی کمیته سازمان یونسکو رد شد . پس از تکمیل پرونده در بهمن‌ماه 1385 و ارسال آن به سازمان یونسکو ، پرونده کلیسای طاطائوس موفق به اخذ تاییدیه مرحله اول شد . کارشناسان و مشاوران سازمان یونسکو به ایران آمدند و از کلیسا بازدید کردند و نظریه کارشناسان ضمیمه پرونده شد . سرانجام در تاریخ ۷ ژوئیه سال ۲۰۰۸ مجموعه قره کلیسا ، شامل 3 کلیسای اصلی با نام‌های قره کلیسا یا سنت تادئوس ، سنت استپانوس و دزور دزور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید .